Indian Coast Guard Recruitment 2025 | Indian Coast Guard Recruitment 2024 Last Date | Indian Coast Guard | ICG
इंडियन कोस्ट गार्ड (ICG) अंतर्गत असिस्टंट कमांडंट पदभरती (२०२६ बॅच)
(ग्रुप-ए गॅझेटेड ऑफिसर)
भरतीचा एकूण तपशील
पदाचे नाव: असिस्टंट कमांडंट
एकूण पदसंख्या: १४०
बॅच: २०२६
रिक्त पदांचा तपशील:
१) असिस्टंट कमांडंट (जनरल ड्युटी) (पुरुष)
- पदसंख्या: ११०
- वर्गवार जागा:
- अनुसूचित जाती (अजा): १३
- अनुसूचित जमाती (अज): १५
- इतर मागासवर्ग (इमाव): ३८
- आर्थिक दुर्बल घटक (EWS): ४
- खुला: ४०
- वर्गवार जागा:
पात्रता:
- शैक्षणिक पात्रता:
- किमान ६०% गुणांसह पदवी उत्तीर्ण.
- १२वीमध्ये भौतिकशास्त्र (Physics) आणि गणित (Mathematics) विषय आवश्यक.
- किंवा डिप्लोम्यानंतर पदवी उत्तीर्ण (डिप्लोमामध्येही भौतिकशास्त्र आणि गणित विषय असावेत).
- वयोमर्यादा:
- वय: २१ ते २५ वर्षे.
- जन्मतारीख: १ जुलै २००० ते ३० जून २००४
- वयोमर्यादेत सूट:
- इमाव: ३ वर्षे
- अजा/अज: ५ वर्षे
- शारीरिक पात्रता:
- उंची: किमान १५७ से.मी.
- वजन: उंची आणि वयाच्या प्रमाणात १०% कमीजास्त चालेल.
- छाती: योग्य प्रमाणात फुगता येणे आवश्यक, किमान ५ से.मी.
- दृष्टी:
- चष्म्याशिवाय: ६/६, ६/९
- चष्म्यासह: ६/६, ६/६
२) असिस्टंट कमांडंट – टेक्निकल (इंजिनिअरींग/इलेक्ट्रिकल) (पुरुष)
- पदसंख्या: ३०
- वर्गवार जागा:
- अनुसूचित जाती (अजा): ४
- अनुसूचित जमाती (अज): २
- इतर मागासवर्ग (इमाव): ९
- आर्थिक दुर्बल घटक (EWS): ०
- खुला: १५
- वर्गवार जागा:
ब्रँच व पात्रता:
(अ) टेक्निकल (मेकॅनिकल) ब्रँच
- शैक्षणिक पात्रता:
- किमान ६०% गुणांसह खालील विषयांतील इंजिनिअरींग पदवी:
- मेकॅनिकल, मरीन, नेव्हल आर्किटेक्चर, ऑटोमोटिव्ह, मेकॅट्रॉनिक्स, इंडस्ट्रियल अँड प्रोडक्शन, मेटॅलर्जी, डिझाईन, एअरोनॉटिकल, एअरोस्पेस.
- किंवा AMIE (इन्स्टिट्यूट ऑफ इंजिनिअर्सची समतुल्य पात्रता).
- किमान ६०% गुणांसह खालील विषयांतील इंजिनिअरींग पदवी:
(ब) टेक्निकल (इलेक्ट्रिकल/इलेक्ट्रॉनिक्स) ब्रँच
- शैक्षणिक पात्रता:
- किमान ६०% गुणांसह खालील विषयांतील इंजिनिअरींग पदवी:
- इलेक्ट्रिकल, इलेक्ट्रॉनिक्स, टेलिकम्युनिकेशन, इन्स्ट्रुमेंटेशन, इन्स्ट्रुमेंटेशन अँड कंट्रोल, पॉवर इंजिनिअरींग, पॉवर इलेक्ट्रॉनिक्स.
- किंवा AMIE (इन्स्टिट्यूट ऑफ इंजिनिअर्सची समतुल्य पात्रता).
- किमान ६०% गुणांसह खालील विषयांतील इंजिनिअरींग पदवी:
इतर पात्रता (दोन्ही ब्रँचसाठी):
- १२वीमध्ये भौतिकशास्त्र आणि गणित विषय आवश्यक.
- वयोमर्यादा व शारीरिक पात्रता (जनरल ड्युटीप्रमाणे).
- दृष्टी:
- चष्म्याशिवाय: ६/३६, ६/३६
- चष्म्यासह: ६/६, ६/६
निवड प्रक्रिया (Selection Process):
स्टेज १: कोस्ट गार्ड कॉमन अॅडमिशन टेस्ट (CGCAT)
- प्रकार: कॉम्प्युटर-बेस्ड स्क्रीनिंग टेस्ट
- तारीख: २५ फेब्रुवारी २०२५
- परीक्षेचे स्वरूप:
- MCQ प्रकार:
- एकूण प्रश्न: १००
- गुण: ४००
- वेळ: २ तास
- नकारात्मक गुण: प्रत्येक चुकीच्या उत्तरासाठी १ गुण वजा
- विषय:
- इंग्रजी: व्याकरण, शब्दसंग्रह, वाचन समज.
- रिझनिंग व न्यूमरिकल अॅबिलिटी: लॉजिकल प्रश्न व गणितीय क्षमता.
- जनरल सायन्स व गणितीय अॅप्टिट्यूड: विज्ञान आणि बेसिक गणित.
- जनरल नॉलेज: चालू घडामोडी, इतिहास, भूगोल, अर्थशास्त्र.
- MCQ प्रकार:
स्टेज २: प्रीलिमिनरी सिलेक्शन बोर्ड (PSB)
- स्थळ:
- मुंबई, गोवा, नोएडा, चेन्नई, गांधीनगर, शिलाँग, कोलकाता
- प्रक्रिया:
- कॉग्निटिव्ह बॅटरी टेस्ट (CCBT): संगणकीय चाचणी.
- पिक्चर परसेप्शन आणि डिस्कशन टेस्ट (PPDT): विचार आणि संवाद कौशल्य तपासणी.
- कागदपत्र तपासणी: सर्व प्रमाणपत्रे पडताळणीसाठी सादर करणे.
स्टेज ३: फायनल सिलेक्शन बोर्ड (FSB)
- स्थळ: CGSB नॉयडा
- प्रक्रिया:
- सायकॉलॉजिकल चाचणी
- गट कार्य (Group Task)
- वैयक्तिक मुलाखत (Personality Test)
स्टेज ४: मेडिकल तपासणी (Special Medical Board)
- मेडिकल बोर्डामार्फत आरोग्य तपासणी केली जाईल.
स्टेज ५: अंतिम गुणवत्ता यादी (Merit List)
- गुणवत्ता यादी:
- CGCAT आणि FSB मध्ये मिळालेल्या गुणांच्या आधारे.
- डिसेंबर २०२५ अखेर संकेतस्थळावर प्रसिद्ध केली जाईल.
वेतन व सुविधा:
- पे-लेव्हल १०:
- मूळ वेतन: ₹५६,१००/-
- इतर भत्त्यांसह अंदाजे मासिक वेतन: ₹१.०७ लाख
- निवास: शासकीय निवास उपलब्ध.
ट्रेनिंगचा तपशील:
- स्थळ: इंडियन नेव्हल अॅकॅडमी, इझिमाला, केरळ
- कालावधी: ४४ आठवडे (जानेवारी २०२६ पासून).
- इन्शुरन्स: ₹१.२५ कोटी रुपयांचा विमा.
अर्ज प्रक्रिया:
- ऑनलाईन अर्ज:
- वेबसाइट: www.joinindiancoastguard.cdac.in
- अर्जाचा कालावधी:
- सुरुवात: ५ डिसेंबर २०२४ (११:०० AM)
- शेवटची तारीख: २४ डिसेंबर २०२४ (५:०० PM)
- अर्ज शुल्क:
- ₹३००/-
- अजा/अज उमेदवारांसाठी शुल्क माफ.
आवश्यक कागदपत्रे:
- रंगीत फोटो (जून २०२४ नंतरचा).
- स्वाक्षरी व अंगठ्याचे ठसे.
- १०वीचे
व १२वीचे गुणपत्रक.
4. पदवी प्रमाणपत्र.
5. जातीचा दाखला (अजा/अज/इमावसाठी).
6. ओळखपत्र (आधार, पॅन, पासपोर्ट इत्यादी).
संपर्क व मदत:
- स्टेज-१, २, ४ व ५ संबंधित प्रश्नांसाठी:
- ईमेल: dte-rectofficer@indiancoastguard.nic.in
- फोन: ०१२०-२२०१३४०
- फी भरणे व इतर तांत्रिक मदतीसाठी:
- ईमेल: icg-officers@cdac.in
- फोन: ०२०-२५५०३१०८/१०९
महत्वाचे: अर्ज करताना सर्व माहिती योग्य आणि प्रमाणित स्वरूपात द्यावी.
अधिक Government नोकरी व तसेच प्रायव्हेट नोकरी च्या जागा जाणून घेण्यासाठी वरील लिंक वर click करा.
👇Also Follow Our Instagram Account and Stay Updated 👇
https://www.instagram.com/hub_of_opportunity.co.in/
Indian Coast Guard Recruitment 2025 | Indian Coast Guard Recruitment 2024 Last Date | Indian Coast Guard | ICG
भारतीय तटरक्षक दल (Indian Coast Guard – ICG): अधिक सविस्तर माहिती
भारतीय तटरक्षक दल (ICG) हे संरक्षण मंत्रालयाच्या अखत्यारीत येणारे एक महत्त्वाचे दल आहे, जे भारताच्या सागरी सीमा सुरक्षित ठेवण्याचे, आपत्ती व्यवस्थापनाचे, आणि समुद्री पर्यावरण संरक्षणाचे काम करते. या दलात सामील होण्याचे विविध फायदे आणि महत्त्व यांचा तपशीलवार आढावा खाली दिला आहे.
१. देशसेवेची अनोखी संधी
ICG मध्ये काम करताना तुम्हाला देशाच्या सागरी क्षेत्राची सुरक्षितता आणि शांतता सुनिश्चित करण्याची संधी मिळते. यामध्ये समाविष्ट आहे:
- राष्ट्रीय सुरक्षा:
- सागरी दहशतवाद, तस्करी, आणि पायरेट्ससारख्या धोक्यांपासून देशाचे रक्षण.
- नौदलाच्या सोबत सागरी सुरक्षा मोहिमा.
- आपत्ती व्यवस्थापन:
- चक्रीवादळ, त्सुनामी यांसारख्या नैसर्गिक आपत्तीमध्ये बचावकार्य आणि मदत पुरवणे.
- समुद्रात अडकलेल्या जहाजे, मासेमारी नौका, किंवा प्रवाशांची सुटका करणे.
- समुद्री पर्यावरण संरक्षण:
- समुद्रातील तेलगळती रोखणे.
- समुद्री जैवविविधतेचे संरक्षण करणे.
२. प्रतिष्ठा व मान्यता
भारतीय तटरक्षक दलात असिस्टंट कमांडंट म्हणून सामील झाल्यावर तुम्ही ग्रुप A गॅझेटेड ऑफिसर बनता.
- पोशाख: युनिफॉर्ममुळे तुमची ओळख एका सन्माननीय व्यक्ती म्हणून होते.
- सामाजिक प्रतिष्ठा: समाजात तुमचे स्थान उंचावते, आणि तुम्हाला उच्च मान्यता मिळते.
३. साहस आणि आव्हाने
जर तुम्हाला साहसप्रिय जीवनशैली आवडत असेल, तर तटरक्षक दल तुमच्यासाठी योग्य आहे.
- गस्त मोहिमा: सागरी क्षेत्रात नौका, विमान किंवा हेलिकॉप्टरच्या साहाय्याने गस्त घालणे.
- शोध व बचाव मोहिमा: समुद्रात अडकलेल्या किंवा हरवलेल्या लोकांना शोधून त्यांचे प्राण वाचवणे.
- सागरी मोहिमा: भारताच्या सागरी सीमा सुरक्षित ठेवण्यासाठी मोहिमा राबवणे.
- अंतरराष्ट्रीय सहकार्य: इतर देशांच्या तटरक्षक दलांसोबत सामूहिक ऑपरेशन्स आणि प्रशिक्षण.
४. व्यावसायिक प्रगती
भारतीय तटरक्षक दलात तुम्हाला वैयक्तिक आणि व्यावसायिक दोन्ही प्रकारे प्रगती करण्यासाठी भरपूर संधी मिळतात.
- जागतिक दर्जाचे प्रशिक्षण:
- नेव्हल अॅकॅडमी, इझिमाला: येथे ४४ आठवडे कठोर प्रशिक्षण घेतले जाते.
- तांत्रिक आणि नेतृत्व प्रशिक्षण: आधुनिक उपकरणे, युद्धकौशल्य, आणि नेतेपदाची जबाबदारी शिकवली जाते.
- स्पेशलायझेशन संधी:
- ऑपरेशन्स (General Duty), टेक्निकल (इंजिनिअरिंग/इलेक्ट्रिकल), आणि विमानचालन क्षेत्रात काम करण्याची संधी.
- नेतृत्वाची संधी:
- अधिकारी म्हणून तुम्ही टीमचे नेतृत्व कराल, महत्त्वाचे निर्णय घ्याल, आणि कठीण परिस्थितीत काम कराल.
५. आर्थिक स्थैर्य आणि भत्ते
ICG मध्ये काम करणे म्हणजे फक्त देशसेवा नव्हे, तर तुम्हाला आर्थिक स्थैर्य व लाभही मिळतात.
- वेतन:
- रु. ५६,१००/- (मूल वेतन) + इतर भत्ते (जसे की सागरी भत्ता, प्रवास भत्ता, वर्दी भत्ता).
- एकूण मासिक वेतन सुमारे रु. १.०७ लाख (विविध भत्ते धरून).
- शासकीय निवास:
- नाममात्र भाडे (लायसन्स फी) घेऊन तुम्हाला उत्तम शासकीय निवास मिळतो.
- विमा संरक्षण:
- रु. १.२५ कोटींचे विमा संरक्षण.
- इतर भत्ते:
- मेडिकल सुविधा, वार्षिक बोनस, पेन्शन योजना, प्रवास भत्ते.
६. सामाजिक योगदान
तटरक्षक दलात काम करताना तुम्हाला देशाच्या सागरी संपत्तीचे रक्षण करण्यासाठी काम करण्याची संधी मिळते.
- समुद्राचे संवर्धन: सागरी पर्यावरणाचा नाश रोखणे.
- सामाजिक सेवेत योगदान: नैसर्गिक आपत्तीमध्ये लोकांना मदत.
७. काम व जीवनाचा समतोल
- कुटुंबासाठी वेळ: शासकीय नोकरी असल्याने तुम्हाला कुटुंबासाठी वेळ देता येतो.
- फिटनेस आणि तंदुरुस्ती: नियमित व्यायाम, फिटनेस ट्रेनिंग आणि साहसी जीवनशैली तुम्हाला शारीरिक व मानसिकदृष्ट्या तंदुरुस्त ठेवते.
८. प्रशिक्षण व अनुभव
तुम्हाला भारतीय नौदलाच्या इझिमाला अकॅडमी (केरळ) येथे प्रशिक्षण दिले जाते, जे तुमच्यात शिस्त, नेतृत्व, आणि व्यावसायिक कौशल्य विकसित करते.
९. जागतिक स्तरावर अनुभव
भारतीय तटरक्षक दल आंतरराष्ट्रीय स्तरावरही महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
- इंटरऑपरेबिलिटी ऑपरेशन्स: इतर देशांसोबत सागरी मोहिमा.
- सागरी परिषदांमध्ये सहभाग: ग्लोबल मेरीटाईम कॉन्फरन्सेसमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व.
१०. निवृत्तीनंतरच्या संधी
तटरक्षक दलातून निवृत्त झाल्यावरही तुम्हाला विविध क्षेत्रांत काम करण्याच्या संधी मिळतात:
- खाजगी सुरक्षा सल्लागार.
- नौदल आणि सागरी उद्योगातील विविध पदे.
निष्कर्ष
भारतीय तटरक्षक दलात सामील होणे म्हणजे केवळ एक नोकरी नव्हे, तर एक जीवनशैली निवडणे आहे.
- देशसेवा: देशाच्या सुरक्षेसाठी मोठा वाटा उचलणे.
- साहस व आत्मसंतोष: जीवनाला उद्दिष्ट मिळवून देणारे काम.
- आर्थिक स्थैर्य व प्रतिष्ठा: वैयक्तिक आणि व्यावसायिक यशासाठी एक उत्कृष्ट संधी.
जर तुम्हाला साहसप्रिय जीवनशैली हवी असेल आणि देशाच्या सुरक्षेसाठी काहीतरी वेगळे करायचे असेल, तर भारतीय तटरक्षक दल हा तुमच्यासाठी योग्य पर्याय आहे.
भारतीय तटरक्षक बल (Indian Coast Guard – ICG) वर्तमान में समुद्री सुरक्षा, पर्यावरण संरक्षण, और आपदा प्रबंधन के क्षेत्र में एक सशक्त संगठन बन चुका है। इसकी वर्तमान स्थिति और महत्व को समझने के लिए हमें इसके विभिन्न पहलुओं को विस्तार से देखना होगा।
भारतीय तटरक्षक बल का वर्तमान स्वरूप
1. संगठनात्मक ढांचा और विस्तार
भारतीय तटरक्षक बल का मुख्यालय नई दिल्ली में स्थित है, जहाँ से इसका प्रबंधन और नीति निर्माण होता है।
इसके पाँच क्षेत्रीय मुख्यालय, कई उप-क्षेत्रीय कार्यालय, और 42 से अधिक तटीय स्टेशन तटीय सुरक्षा के लिए पूरे देश में कार्यरत हैं।
- मुख्य क्षेत्रीय मुख्यालय:
- पश्चिमी क्षेत्र (मुंबई): यह क्षेत्र भारत के पश्चिमी तट पर निगरानी करता है।
- पूर्वी क्षेत्र (चेन्नई): बंगाल की खाड़ी में सक्रिय।
- उत्तर-पश्चिमी क्षेत्र (गांधीनगर): अरब सागर के तटीय हिस्से की सुरक्षा।
- उत्तर-पूर्वी क्षेत्र (कोलकाता): भारत के पूर्वी तटीय इलाकों की निगरानी।
- अंडमान और निकोबार क्षेत्र (पोर्ट ब्लेयर): सामरिक दृष्टि से महत्वपूर्ण क्षेत्र।
2. जनशक्ति और उपकरण
भारतीय तटरक्षक बल में 15,000 से अधिक कर्मी हैं, जिनमें महिला और पुरुष दोनों शामिल हैं।
- जहाज और पोत:
- वर्तमान में, ICG के पास 150 से अधिक पोत हैं। इनमें गश्ती पोत, तेज इंटरसेप्टर क्राफ्ट, और विशेषीकृत पोत शामिल हैं।
- नए स्वदेशी पोत निर्माण पर ध्यान दिया जा रहा है, जिससे आत्मनिर्भरता बढ़ी है।
- विमान और हेलीकॉप्टर:
- 60 से अधिक विमान और हेलीकॉप्टर, जैसे Dornier निगरानी विमान और ALH Dhruv हेलीकॉप्टर तैनात हैं।
- तकनीकी उन्नयन:
- अत्याधुनिक रडार, सैटेलाइट निगरानी प्रणाली, और ड्रोन तैनाती से बल को नई तकनीकी क्षमता प्राप्त हुई है।
- कोस्टल सर्विलांस नेटवर्क (CSN) के तहत 46 रडार स्टेशनों का निर्माण।
3. प्राथमिक कार्य और जिम्मेदारियां
भारतीय तटरक्षक बल की भूमिका राष्ट्रीय सुरक्षा और मानवता दोनों के लिए अत्यंत महत्वपूर्ण है।
राष्ट्रीय सुरक्षा में भूमिका:
- तटीय निगरानी:
- भारत के 7,516 किमी लंबे समुद्र तट और 20 लाख वर्ग किमी के विशेष आर्थिक क्षेत्र (EEZ) की निगरानी।
- समुद्री आतंकवाद, तस्करी, और अवैध मछली पकड़ने पर रोक।
- समुद्री आतंकवाद से लड़ाई:
- 26/11 के मुंबई आतंकी हमले के बाद तटीय सुरक्षा को मजबूत किया गया।
- नौसेना और अन्य बलों के साथ समन्वय।
पर्यावरण संरक्षण:
- समुद्री पर्यावरण और समुद्री जीव-जंतुओं की सुरक्षा।
- तेल रिसाव जैसे पर्यावरणीय आपदाओं को नियंत्रित करना।
- प्लास्टिक प्रदूषण को रोकने के लिए विशेष मिशन।
आपदा प्रबंधन और समुद्री बचाव:
- खोज और बचाव अभियान:
- समुद्री दुर्घटनाओं में फंसे लोगों की सहायता।
- भारतीय और विदेशी मछुआरों को बचाने के अभियान।
- प्राकृतिक आपदाओं के दौरान राहत कार्य:
- चक्रवात और सुनामी जैसी आपदाओं में योगदान।
- 2020 में चक्रवात “तौकते” के दौरान ICG ने कई लोगों की जान बचाई।
समुद्री कानून का प्रवर्तन:
- समुद्री अपराधों जैसे पायरेसी, तस्करी, और अवैध प्रवासन पर नियंत्रण।
- भारत के समुद्री व्यापार मार्गों को सुरक्षित करना।
4. प्रमुख उपलब्धियां और परियोजनाएं
महत्वपूर्ण अभियान:
- ऑपरेशन समुद्र सेतु-II:
- कोविड-19 के दौरान ऑक्सीजन और चिकित्सा सामग्री की आपूर्ति।
- ऑपरेशन ओलिवा:
- ओलिव रिडले कछुओं के संरक्षण के लिए।
- ऑपरेशन पानी:
- तेल रिसाव और समुद्री प्रदूषण को नियंत्रित करने के लिए।
अंतरराष्ट्रीय सहयोग:
- क्षेत्रीय समुद्री सुरक्षा के लिए IOR (Indian Ocean Region) देशों के साथ संयुक्त अभ्यास।
- मालदीव, श्रीलंका, और मॉरीशस के तटरक्षक बलों के साथ नियमित साझेदारी।
- अंतरराष्ट्रीय तटरक्षक मंच पर सक्रिय भागीदारी।
तकनीकी सुधार:
- स्वदेशी निर्मित पोत और विमान से आत्मनिर्भर भारत की दिशा में कदम।
- 2025 तक 200 पोत और 100 विमान हासिल करने का लक्ष्य।
5. बजट और वित्तीय स्थिति
भारतीय तटरक्षक बल को सरकार द्वारा उच्च प्राथमिकता दी जा रही है।
- बजट: हर साल तटरक्षक बल के बजट में वृद्धि की जा रही है।
- आधुनिकीकरण: नए जहाज और विमान की खरीद के लिए बड़ी राशि का आवंटन।
- ग्रीन एनर्जी प्रोजेक्ट्स: पर्यावरण अनुकूल उपकरणों की खरीद पर ध्यान।
6. चुनौतियां और समाधान
चुनौतियां:
- विशाल समुद्री क्षेत्र की सुरक्षा।
- समुद्री आतंकवाद और अवैध तस्करी की बढ़ती घटनाएं।
- प्राकृतिक आपदाओं की बढ़ती संख्या।
समाधान:
- बेहतर समन्वय: नौसेना, BSF, और राज्य पुलिस के साथ तालमेल।
- तकनीकी उन्नयन: AI और ड्रोन तकनीक का अधिक उपयोग।
- मानव संसाधन विकास: अधिक महिलाओं की भर्ती और प्रशिक्षण।
7. भारतीय तटरक्षक बल का वैश्विक महत्व
- ICG अंतरराष्ट्रीय मंचों पर भारत का प्रतिनिधित्व करता है।
- इसे दक्षिण एशिया और हिंद महासागर क्षेत्र में समुद्री सुरक्षा का मुख्य स्तंभ माना जाता है।
- पर्यावरणीय संरक्षण और समुद्री सुरक्षा के लिए ICG की पहल को अंतरराष्ट्रीय स्तर पर सराहा गया है।
8. निष्कर्ष
भारतीय तटरक्षक बल आज समुद्री सुरक्षा का एक मजबूत स्तंभ है। यह संगठन न केवल देश की समुद्री सीमाओं की रक्षा करता है, बल्कि पर्यावरण संरक्षण, समुद्री संसाधनों की सुरक्षा, और आपदा प्रबंधन में भी महत्वपूर्ण योगदान देता है।
“वयम् रक्षामः” (हम रक्षा करते हैं) के आदर्श वाक्य के तहत, भारतीय तटरक्षक बल अपने कर्तव्यों को पूरी प्रतिबद्धता और ईमानदारी से निभाता है। यह भारत की समुद्री शक्ति का प्रतीक बन गया है और आने वाले समय में इसकी भूमिका और भी महत्वपूर्ण हो जाएगी।
भारतीय तटरक्षक बल (Indian Coast Guard – ICG) भारत की सुरक्षा, आर्थिक विकास, और समुद्री पर्यावरण संरक्षण के लिए एक अत्यंत महत्वपूर्ण संस्था है। इसके महत्व को विभिन्न पहलुओं में समझा जा सकता है:
1. राष्ट्रीय सुरक्षा का आधार
तटरक्षक बल भारत की समुद्री सीमाओं की सुरक्षा में महत्वपूर्ण भूमिका निभाता है।
- तटीय सुरक्षा:
- भारत के 7,516 किलोमीटर लंबे समुद्र तट और 1,382 द्वीपों की रक्षा।
- विशेष आर्थिक क्षेत्र (Exclusive Economic Zone – EEZ) की निगरानी, जो लगभग 20 लाख वर्ग किलोमीटर में फैला है।
- समुद्री आतंकवाद पर रोक:
- 26/11 के मुंबई आतंकी हमले के बाद तटरक्षक बल की भूमिका बढ़ गई।
- संदिग्ध गतिविधियों पर निगरानी और आतंकियों के प्रवेश को रोकना।
2. आर्थिक विकास में योगदान
भारत की अर्थव्यवस्था का बड़ा हिस्सा समुद्र आधारित है। तटरक्षक बल इसका संरक्षक है।
- समुद्री व्यापार मार्गों की सुरक्षा:
- भारत के अधिकांश व्यापार मार्ग समुद्री हैं। इन मार्गों को सुरक्षित रखने में तटरक्षक बल का योगदान है।
- समुद्री डकैती और तस्करी पर रोक।
- मछली पालन उद्योग की सुरक्षा:
- मछुआरों की रक्षा और अवैध मछली पकड़ने की रोकथाम।
- तटीय क्षेत्रों में मछली पालन भारतीय तटीय समुदायों की आजीविका का मुख्य स्रोत है।
- तेल और गैस संरचनाओं की सुरक्षा:
- समुद्र में तेल और गैस रिग्स और पाइपलाइनों की सुरक्षा।
3. आपदा प्रबंधन और मानवीय सहायता
तटरक्षक बल प्राकृतिक और मानव निर्मित आपदाओं के दौरान अग्रणी भूमिका निभाता है।
- खोज और बचाव (Search and Rescue – SAR):
- समुद्र में फंसे जहाजों और मछुआरों को बचाना।
- आपातकालीन स्थितियों में विदेशी नागरिकों की भी सहायता।
- प्राकृतिक आपदाओं में सहायता:
- चक्रवात, सुनामी, और बाढ़ के दौरान राहत और बचाव कार्य।
- 2004 की सुनामी और 2021 के चक्रवात तौकते में ICG की महत्वपूर्ण भूमिका।
4. समुद्री पर्यावरण संरक्षण
तटरक्षक बल समुद्री पारिस्थितिकी और पर्यावरण की रक्षा करता है।
- तेल रिसाव को रोकना:
- समुद्री तेल रिसाव की स्थिति में तेजी से कार्रवाई।
- समुद्री जीवों का संरक्षण:
- ओलिव रिडले कछुओं और अन्य समुद्री प्रजातियों का संरक्षण।
- प्रदूषण नियंत्रण:
- समुद्र में प्लास्टिक और अन्य प्रदूषण रोकने के लिए मिशन।
5. समुद्री अपराधों पर रोक
तटरक्षक बल समुद्री कानून लागू करने में अग्रणी है।
- तस्करी और अवैध गतिविधियों पर रोक:
- ड्रग्स, हथियार, और मानव तस्करी को रोकना।
- समुद्री पायरेसी पर नियंत्रण:
- भारत के समुद्री व्यापार मार्गों पर सुरक्षित आवाजाही सुनिश्चित करना।
- अवैध प्रवासन को रोकना:
- समुद्री मार्ग से अवैध प्रवासन रोकने के लिए निगरानी।
6. सामरिक और भू-राजनीतिक महत्व
भारत हिंद महासागर क्षेत्र (Indian Ocean Region – IOR) में एक प्रमुख शक्ति है।
- अंतरराष्ट्रीय सहयोग:
- पड़ोसी देशों जैसे मालदीव, श्रीलंका, और मॉरीशस के साथ समुद्री सुरक्षा अभ्यास।
- IOR में संयुक्त निगरानी और गश्त।
- रणनीतिक स्थिरता:
- भारत की समुद्री सीमाओं के पास अन्य देशों की गतिविधियों की निगरानी।
7. आत्मनिर्भर भारत में योगदान
- स्वदेशी निर्माण:
- ICG स्वदेशी पोत और विमान का उपयोग करता है, जिससे रक्षा क्षेत्र में आत्मनिर्भरता बढ़ी है।
- तकनीकी उन्नयन:
- आधुनिक उपकरण और तकनीक से भारतीय रक्षा उद्योग को बढ़ावा।
8. रोजगार और प्रशिक्षण के अवसर
तटरक्षक बल न केवल सुरक्षा प्रदान करता है, बल्कि युवाओं के लिए करियर के बेहतरीन अवसर भी प्रदान करता है।
- नौकरी के अवसर:
- अधिकारी, नाविक, और तकनीकी विशेषज्ञ के रूप में भर्ती।
- विशेष प्रशिक्षण:
- समुद्री और आपदा प्रबंधन के क्षेत्र में उच्च गुणवत्ता का प्रशिक्षण।
9. महिला सशक्तिकरण
- तटरक्षक बल में महिलाओं को विभिन्न भूमिकाओं में नियुक्त किया जा रहा है।
- यह महिलाओं के लिए एक सुरक्षित और सम्मानजनक करियर विकल्प प्रदान करता है।
10. भारतीय नौसेना के साथ तालमेल
भारतीय नौसेना और तटरक्षक बल एक दूसरे के पूरक हैं।
- सामरिक ऑपरेशन:
- समुद्री सुरक्षा और बचाव अभियानों में सहयोग।
- साझा अभ्यास:
- नियमित रूप से संयुक्त अभ्यास और ट्रेनिंग।
निष्कर्ष
भारतीय तटरक्षक बल (ICG) देश के लिए एक अद्वितीय और बहुआयामी संगठन है। यह न केवल हमारी समुद्री सीमाओं की रक्षा करता है, बल्कि राष्ट्रीय सुरक्षा, पर्यावरण संरक्षण, आर्थिक समृद्धि, और आपदा प्रबंधन में भी एक महत्वपूर्ण भूमिका निभाता है।
“वयम् रक्षामः” (हम रक्षा करते हैं) के आदर्श वाक्य के तहत ICG भारत के समुद्री हितों की रक्षा में सदैव तत्पर है। इसका सतत विकास और विस्तार भारत के समुद्री प्रभुत्व को और सशक्त करेगा।