IFS Salary Per Month | Indian Forest Service Eligibility | Salary of Indian Foreign Service Officer
केंद्रीय लोकसेवा आयोग (UPSC)
परीक्षा सूचना क्रमांक: 06/2025-IFOS (दिनांक: 22 जानेवारी 2025)
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस परीक्षा 2025 (Indian Forest Service Examination 2025)
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस (IFoS) परीक्षा 2025 साठी इच्छुक उमेदवारांना सिव्हिल सर्व्हिसेस (प्रीलिमिनरी) परीक्षा 2025 द्यावी लागेल. या परीक्षेत पात्र ठरलेल्या उमेदवारांची निवड मुख्य परीक्षेसाठी (Indian Forest Service Main Examination) केली जाईल.
एकूण रिक्त पदे:
- 150 पदे
- यामध्ये दिव्यांग उमेदवारांसाठी 9 पदे राखीव आहेत:
- व्हिज्युअली हँडिकॅप (VH) – 2
- हिअरिंग हँडिकॅप (HH) – 3
- लोकॉमोटिव्ह डिसॅबिलिटी (LD) – 4
पात्रता:
उमेदवारांनी खालील विषयांपैकी किमान एका विषयासह पदवी परीक्षा उत्तीर्ण केलेली असावी:
- प्राणी संवर्धन आणि पशुवैद्यकीय विज्ञान (Animal Husbandry and Veterinary Science)
- वनस्पतिशास्त्र (Botany)
- रसायनशास्त्र (Chemistry)
- भौतिकशास्त्र (Physics)
- भूगोलशास्त्र (Geology)
- प्राणीशास्त्र (Zoology)
- गणित (Mathematics)
- सांख्यिकी (Statistics)
किंवा कृषी (Agriculture), वने (Forestry), अथवा अभियांत्रिकी (Engineering) मध्ये पदवी उत्तीर्ण असावी.
- पदवीच्या अंतिम वर्षाचे विद्यार्थी देखील अर्ज करण्यास पात्र आहेत.
- महत्त्वाचे: मुख्य परीक्षेचा अर्ज भरण्यापूर्वी पदवी परीक्षा उत्तीर्ण झाल्याचा निकाल लागणे आवश्यक आहे.
वयोमर्यादा (दि. 1 ऑगस्ट 2025 रोजी):
- सामान्य प्रवर्ग: 21 ते 32 वर्षे
- इतर मागासवर्गीय (OBC): 35 वर्षांपर्यंत
- अनुसूचित जाती/जमाती (SC/ST): 37 वर्षांपर्यंत
शारीरिक पात्रता:
- पुरुष:
- उंची: 163 से.मी.
- छाती: 79-84 से.मी.
- महिला:
- उंची: 150 से.मी.
- छाती: 74-79 से.मी.
परीक्षेची निवड प्रक्रिया:
- सिव्हिल सर्व्हिसेस (पूर्व) परीक्षा 2025:
- ही वस्तुनिष्ठ (Objective Type) बहुपर्यायी स्वरूपाची परीक्षा असेल.
- परीक्षेची तारीख: 25 मे 2025
- पैटर्न:
- पेपर-1 (जनरल स्टडीज): 200 गुण, वेळ – 2 तास
- पेपर-2 (जनरल स्टडीज): 200 गुण, वेळ – 2 तास
- पेपर-2 मध्ये पात्रतेसाठी किमान 33% गुण आवश्यक आहेत.
- प्रत्येक चुकीच्या उत्तरासाठी 3.3% गुण वजा केले जातील.
- माध्यम: हिंदी आणि इंग्रजी
- मुख्य परीक्षा (Indian Forest Service Main Examination):
- तारीख: नोव्हेंबर 2025
- पेपर स्वरूप: वर्णनात्मक (Descriptive)
- पैटर्न:
- पेपर-1: जनरल इंग्लिश (300 गुण)
- पेपर-2: जनरल नॉलेज (300 गुण)
- ऑप्शनल विषय (प्रत्येकी 2 पेपर): प्रत्येकी 200 गुण
- परीक्षेची वेळ: प्रत्येक पेपरसाठी 3 तास
- ऑप्शनल विषयांची यादी:
- कृषी (Agriculture)
- कृषी अभियांत्रिकी (Agricultural Engineering)
- प्राणी संवर्धन व पशुवैद्यकीय विज्ञान (Animal Husbandry and Veterinary Science)
- वनस्पतिशास्त्र (Botany)
- रसायनशास्त्र (Chemistry)
- रसायन अभियांत्रिकी (Chemical Engineering)
- नागरी अभियांत्रिकी (Civil Engineering)
- वने (Forestry)
- भूगोलशास्त्र (Geology)
- गणित (Mathematics)
- यांत्रिक अभियांत्रिकी (Mechanical Engineering)
- भौतिकशास्त्र (Physics)
- सांख्यिकी (Statistics)
- प्राणीशास्त्र (Zoology)
- खालील विषय एकत्र निवडता येणार नाहीत:
- रसायनशास्त्र व रसायन अभियांत्रिकी
- कृषी व कृषी अभियांत्रिकी
- कृषी व प्राणी संवर्धन
- गणित व सांख्यिकी
- दोन अभियांत्रिकी विषय
- पर्सनॅलिटी टेस्ट:
- एकूण 300 गुण
अर्ज प्रक्रिया:
- ऑनलाईन अर्ज करण्याची शेवटची तारीख: 11 फेब्रुवारी 2025 (सायं. 6 वाजेपर्यंत)
- वेबसाइट: www.upsconline.nic.in
- फी: ₹100 (महिला, अजा/अज, दिव्यांग – फी माफ)
महत्त्वाच्या तारखा:
- अर्जात दुरुस्ती कालावधी: 12 ते 18 फेब्रुवारी 2025
- पूर्व परीक्षा (प्रीलिम्स): 25 मे 2025
- मुख्य परीक्षा (मेन्स): नोव्हेंबर 2025
संपर्क:
- फोन क्रमांक:
- 011-23381125
- 011-23385271
- 011-23098543
संपर्क व्यक्ती:
सुहास पाटील
फोन: 9892005171
अधिक Government नोकरी व तसेच प्रायव्हेट नोकरी च्या जागा जाणून घेण्यासाठी वरील लिंक वर click करा.
👇Also Follow Our Instagram Account and Stay Updated 👇
Hub of Opportunity (@hub_of_opportunity.co.in) • Instagram photos and videos
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस (IFS) विभागात सामील होण्याची कारणे:
1. निसर्गाशी नाळ जोडलेली सेवा:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस ही भारतातील निसर्ग, वन्यजीव आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी समर्पित सेवा आहे. या क्षेत्रात काम करताना तुम्हाला जंगलांचे व्यवस्थापन, वन्यजीवांचे संरक्षण, पर्यावरणाच्या संवर्धनासाठी धोरणे तयार करणे आणि अंमलबजावणी यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका पार पाडता येते. पर्यावरण संरक्षण हे जगभरात महत्त्वाचे क्षेत्र बनले आहे, आणि या सेवेत काम करताना तुम्हाला देशाच्या पर्यावरणीय वारशाचे रक्षण करण्याची संधी मिळते.
2. समाजासाठी अमूल्य योगदान:
वनसंवर्धन, जलसंपत्ती व्यवस्थापन, जैवविविधतेचे रक्षण आणि शाश्वत विकास यासाठी काम करून तुम्ही समाजाच्या प्रगतीसाठी मोलाचे योगदान देऊ शकता. वनक्षेत्रातील विकास हा केवळ पर्यावरणासाठीच नव्हे, तर ग्रामीण भागातील लोकांच्या जीवनमान उंचावण्यासाठीही महत्त्वाचा ठरतो.
3. प्रतिष्ठित आणि जबाबदारीची भूमिका:
IFS अधिकारी म्हणून तुम्हाला मोठ्या जबाबदाऱ्या सांभाळाव्या लागतात. तुमच्याकडे संपूर्ण वनक्षेत्राचे व्यवस्थापन, पर्यावरणीय धोरणे राबविणे, वनीकरणाच्या योजना तयार करणे, आणि वन्यजीव तस्करी रोखण्यासाठी कारवाई करणे यासारखी महत्त्वाची कामे असतात. या भूमिकेमुळे तुम्हाला समाजात प्रतिष्ठा आणि सन्मान मिळतो.
4. शाश्वत विकासासाठी योगदान:
वनांचे संरक्षण आणि संवर्धन हे देशाच्या शाश्वत विकासाचे महत्त्वाचे घटक आहेत. हवामान बदलाचा प्रभाव कमी करणे, भूक्षेत्राचे संवर्धन करणे, आणि कार्बन साठवणुकीद्वारे पर्यावरणाचा समतोल राखणे यासाठी IFS अधिकारी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
5. विविधतेने भरलेले करिअर:
IFS अधिकारी म्हणून काम करताना तुम्हाला विविध प्रकारच्या कामांचा अनुभव मिळतो:
- वन्यजीव संरक्षण: प्राणी, पक्षी, व वनस्पती यांचे संरक्षण आणि संवर्धन.
- जंगल व्यवस्थापन: जंगलातील संसाधनांचे नियोजनबद्ध व्यवस्थापन.
- स्थानिक समुदायांसोबत काम: आदिवासी आणि स्थानिक लोकांसोबत काम करून त्यांच्या विकासासाठी प्रयत्न करणे.
- राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर काम: जागतिक पर्यावरणीय कार्यक्रमांमध्ये सहभाग घेण्याची संधी.
6. उत्तम सुविधासह सरकारी नोकरी:
IFS अधिकारी म्हणून तुम्हाला उच्च दर्जाची सरकारी नोकरीची सर्व सुविधा मिळतात:
- चांगले वेतन: आकर्षक वेतनश्रेणी आणि विविध भत्ते.
- सरकारी निवास: शहरांमध्ये सरकारी निवासाची सोय.
- वाहन आणि इतर सुविधा: अधिकृत वाहन, घरगुती कर्मचारी, वैद्यकीय सुविधा.
- सेवानिवृत्ती लाभ: पेन्शन, ग्रॅच्युइटी, आणि इतर लाभ.
7. साहसी आणि रोमांचक अनुभव:
IFS विभागात काम करताना तुम्हाला जंगलात साहसी आणि रोमांचक अनुभव मिळतात. दुर्गम भागांमध्ये फिरणे, विविध प्रकारच्या वन्यजीवांशी संपर्क, आणि जंगलांच्या विविधतेचा अभ्यास करण्याची संधी मिळते.
8. देशासाठी अभिमानाने काम:
IFS अधिकारी होणे म्हणजे देशाच्या पर्यावरणीय वारशाचे रक्षण करणे आणि भविष्यातील पिढ्यांसाठी निसर्गसंपत्ती टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करणे. या सेवेत काम करताना देशासाठी योगदान देण्याचा अभिमान वाटतो.
9. जागतिक स्तरावर पर्यावरणीय समस्यांवर काम करण्याची संधी:
IFS अधिकारी म्हणून तुम्हाला आंतरराष्ट्रीय परिषदांमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करण्याची संधी मिळते. पर्यावरणीय समस्यांवर जागतिक पातळीवर काम करण्याचा अनुभव तुम्हाला मिळतो.
10. व्यक्तिमत्त्वाचा सर्वांगीण विकास:
या सेवेमुळे तुमच्या व्यक्तिमत्त्वाचा सर्वांगीण विकास होतो. नेतृत्वगुण, ताणतणाव व्यवस्थापन, धोरणात्मक विचारसरणी, आणि समाजातील विविध स्तरांशी संवाद साधण्याची कला तुमच्यात विकसित होते.
निष्कर्ष:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस ही निसर्ग, समाज, आणि देशाच्या प्रगतीसाठी समर्पित सेवा आहे. जर तुम्हाला निसर्गाची आवड असेल, समाजासाठी काहीतरी मोलाचे करायचे असेल, आणि एक जबाबदार अधिकारी म्हणून काम करण्याची इच्छा असेल, तर ही सेवा तुमच्यासाठी आदर्श आहे.
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस (IFS) विभागाचा इतिहास
१. ब्रिटिश काळातील स्थापना:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिसचा इतिहास १८६४ सालापासून सुरू होतो. ब्रिटिश कालखंडात, भारतातील नैसर्गिक संसाधनांचे शोषण मोठ्या प्रमाणावर होत होते. जंगलांमधील लाकूड हे ब्रिटिश साम्राज्यासाठी महत्त्वाचे होते, विशेषतः रेल्वे बांधकामासाठी लाकडाचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होत होता. या कारणाने जंगलांची झपाट्याने तोड होत होती.
१८६४ मध्ये, डायट्रिच ब्रँडिस नावाच्या जर्मन वनतज्ज्ञाला भारतातील पहिला इन्स्पेक्टर जनरल ऑफ फॉरेस्ट्स म्हणून नेमण्यात आले. त्यांनी भारतातील जंगल व्यवस्थापनाला शास्त्रशुद्ध पद्धतीने सुरूवात केली.
२. भारतीय वन कायदा (Indian Forest Act) १८६५:
ब्रँडिस यांच्या सल्ल्यानुसार, ब्रिटिशांनी १८६५ मध्ये भारतीय वन कायदा लागू केला. या कायद्यामुळे जंगलांना संरक्षण देण्यासाठी काही क्षेत्रे राखीव करण्यात आली. यामुळे जंगल व्यवस्थापनाला अधिकृत स्वरूप मिळाले.
३. भारतीय वन संशोधन संस्था (Indian Forest Research Institute) १९०६:
१९०६ मध्ये डेहराडून येथे भारतीय वन संशोधन संस्था (IFRI) स्थापन करण्यात आली. या संस्थेने भारतातील वनस्पती, वृक्ष, आणि जंगलांच्या संवर्धनासाठी संशोधन करण्यास सुरुवात केली. आजही ही संस्था वन व्यवस्थापन क्षेत्रातील एक प्रमुख संस्था मानली जाते.
४. १९२७ चा भारतीय वन कायदा:
१९२७ मध्ये ब्रिटिशांनी भारतीय वन कायद्यामध्ये सुधारणा केली. या कायद्यानुसार जंगलांची अधिक प्रभावीपणे देखभाल आणि संवर्धन करण्यात आले. जंगल व्यवस्थापनासाठी कठोर नियम लागू करण्यात आले, आणि राखीव जंगलांचा विस्तार करण्यात आला.
५. स्वातंत्र्यानंतरचा कालखंड (१९४७ नंतर):
स्वातंत्र्यानंतर, भारत सरकारने पर्यावरण आणि जंगलांचे महत्त्व ओळखले. १९५० मध्ये भारतीय वन सेवेला भारतीय प्रशासन सेवांचा (IAS) एक भाग बनविण्यात आले. परंतु, १९६६ मध्ये IFS ला स्वतंत्र प्रशासन सेवा म्हणून घोषित करण्यात आले.
६. १९८० चा पर्यावरण संरक्षण कायदा:
१९८० मध्ये भारत सरकारने पर्यावरण संरक्षण कायदा लागू केला. यामुळे वन्यजीव संरक्षण, जैवविविधतेचे संवर्धन, आणि शाश्वत विकास याला अधिक गती मिळाली. IFS अधिकाऱ्यांना पर्यावरणीय धोरणे तयार करण्यासाठी आणि अंमलबजावणीसाठी महत्त्वाची भूमिका बजावण्याची संधी मिळाली.
७. संयुक्त राष्ट्रांच्या जागतिक कार्यक्रमांमध्ये सहभाग:
IFS अधिकाऱ्यांनी आंतरराष्ट्रीय पातळीवरही भारताचे प्रतिनिधित्व केले आहे. १९९२ मध्ये झालेल्या जागतिक पर्यावरणीय परिषदे (Earth Summit) नंतर भारताने अनेक पर्यावरणीय कार्यक्रम राबवले, ज्यामध्ये IFS अधिकाऱ्यांची भूमिका महत्त्वाची होती.
८. वन्यजीव संरक्षणातील योगदान:
IFS अधिकाऱ्यांनी १९७२ च्या वन्यजीव संरक्षण कायदा आणि राष्ट्रीय उद्याने व अभयारण्यांच्या स्थापनेत महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली. प्रोजेक्ट टायगर, प्रोजेक्ट एलीफंट यांसारख्या योजनांमध्येही या विभागाचे मोठे योगदान आहे.
९. आजचा IFS विभाग:
आज IFS ही भारतातील सर्वोच्च प्रशासनिक सेवांपैकी एक मानली जाते. ही सेवा केवळ जंगल आणि पर्यावरणाच्या व्यवस्थापनासाठीच नव्हे, तर शाश्वत विकास, जलसंपत्ती व्यवस्थापन, आणि स्थानिक समुदायांच्या उत्थानासाठीही महत्त्वाची आहे.
निष्कर्ष:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभागाचा इतिहास हा निसर्गाच्या संरक्षणासाठी आणि शाश्वत विकासासाठी समर्पित असलेल्या प्रयत्नांचा प्रवास आहे. ब्रिटिश काळात सुरू झालेला हा विभाग स्वातंत्र्यानंतर अधिक प्रभावी आणि व्यापक स्वरूपात विकसित झाला आहे. आज हा विभाग भारताच्या पर्यावरणीय वारशाचे रक्षण करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे.
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस (IFS) विभागाचे राष्ट्रासाठी महत्त्व
१. पर्यावरणीय संतुलन राखणे:
IFS विभागाचे मुख्य कार्य म्हणजे देशातील पर्यावरणाचे संरक्षण आणि संवर्धन करणे. वाढते औद्योगिकीकरण, शहरीकरण आणि जंगलतोड यामुळे पर्यावरणाचा समतोल बिघडत आहे. अशा परिस्थितीत, IFS अधिकारी निसर्गाचे संरक्षण करण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
- कार्बन साठवणूक: जंगलांद्वारे वातावरणातील कार्बन डायऑक्साइड शोषले जाते, ज्यामुळे हवामान बदलाच्या समस्येवर नियंत्रण मिळवता येते.
- हवामान बदलाशी सामना: IFS अधिकारी वनीकरणाच्या माध्यमातून हवामान बदलाचे परिणाम कमी करण्यासाठी योगदान देतात.
२. जलसंपत्तीचे संवर्धन:
जंगल ही जलस्रोतांची जन्मभूमी असतात. नद्यांचे उगमस्थान जंगलांमध्येच असते. IFS विभाग जलचक्र टिकवून ठेवण्यासाठी प्रयत्न करतो.
- पाणलोट क्षेत्र विकास: जंगलांची देखभाल करून पावसाचे पाणी जमिनीत साठवण्याची क्षमता वाढवली जाते.
- जलस्रोतांचे पुनरुज्जीवन: गावे आणि शहरांना पाणी पुरवठा करणाऱ्या नद्यांचे संवर्धन IFS विभागामार्फत होते.
३. जैवविविधतेचे संरक्षण:
भारत हा जैवविविधतेने समृद्ध देश आहे. येथे अनेक दुर्मिळ प्राणी, पक्षी, वनस्पती, आणि सूक्ष्मजीव आढळतात.
- वन्यजीव संरक्षण: प्रोजेक्ट टायगर, प्रोजेक्ट एलीफंट, आणि राष्ट्रीय उद्याने यांच्या माध्यमातून वन्यजीवांची सुरक्षा केली जाते.
- जैवविविधता हॉटस्पॉट्सचे रक्षण: IFS विभाग पश्चिम घाट, हिमालय, आणि ईशान्य भारतातील जैवविविधता हॉटस्पॉट्सचे संवर्धन करतो.
४. ग्रामीण आणि आदिवासी समुदायांचा विकास:
IFS विभाग ग्रामीण आणि आदिवासी समुदायांच्या जीवनमान उंचावण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
- वनाधारित उपजीविका: ग्रामीण भागातील लोकांना जंगलातील साधनसंपत्तीवर आधारित रोजगाराच्या संधी उपलब्ध करून दिल्या जातात.
- सहभागी जंगल व्यवस्थापन: स्थानिक लोकांना जंगल व्यवस्थापनामध्ये सहभागी करून घेतले जाते, ज्यामुळे त्यांच्या जीवनमानात सुधारणा होते.
५. नैसर्गिक आपत्ती नियंत्रण:
जंगलांचे संरक्षण नैसर्गिक आपत्तींच्या प्रभावाला कमी करण्यास मदत करते.
- पूर नियंत्रण: जंगले जमिनीत पाण्याचा साठा वाढवून पूर नियंत्रित करतात.
- भूस्खलन कमी करणे: झाडांच्या मुळांमुळे माती घट्ट धरली जाते, ज्यामुळे भूस्खलनाचा धोका कमी होतो.
६. आर्थिक विकास:
IFS विभागाच्या माध्यमातून देशाच्या आर्थिक विकासातही योगदान दिले जाते.
- लाकूड आणि वन उत्पादनांचा पुरवठा: लाकूड, बांबू, औषधी वनस्पती यांसारख्या उत्पादनांमुळे देशाच्या अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
- इको-टुरिझम: जंगल पर्यटनामुळे रोजगारनिर्मिती होते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला चालना मिळते.
७. शाश्वत विकास:
IFS विभाग देशाच्या शाश्वत विकासाच्या उद्दिष्टांसाठी काम करतो.
- स्मार्ट सिटी आणि हरित पायाभूत सुविधा: शहरांमध्ये हरित क्षेत्रे तयार करून शाश्वत जीवनशैलीला प्रोत्साहन दिले जाते.
- वनीकरण कार्यक्रम: वनीकरणाच्या माध्यमातून शाश्वत संसाधनांची निर्मिती केली जाते.
८. राष्ट्रीय सुरक्षेमध्ये योगदान:
जंगल भाग अनेकदा सीमावर्ती भागात असतात. IFS विभाग याठिकाणी काम करून सीमावर्ती भागातील स्थिरता राखण्यात मदत करतो.
९. आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील सहभाग:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग भारताच्या पर्यावरणीय धोरणांचे जागतिक पातळीवर प्रतिनिधित्व करतो.
- आंतरराष्ट्रीय पर्यावरणीय करार: हवामान बदल, जैवविविधता संरक्षण यांसारख्या आंतरराष्ट्रीय करारांमध्ये IFS अधिकाऱ्यांचा सहभाग असतो.
- जागतिक पर्यावरणीय चळवळींना पाठिंबा: भारतातील प्रयत्न जागतिक पातळीवर निसर्ग संवर्धनासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतात.
निष्कर्ष:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग देशाच्या पर्यावरणीय संरक्षण, आर्थिक विकास, आणि सामाजिक स्थैर्य टिकवून ठेवण्यासाठी महत्त्वाची भूमिका बजावतो. देशातील नैसर्गिक संसाधनांचे शाश्वत व्यवस्थापन करून भविष्यातील पिढ्यांसाठी समृद्ध आणि हरित भारत निर्माण करणे हा या विभागाचा मुख्य उद्देश आहे.
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस (IFS) विभागाची सध्याची स्थिती
१. विभागाचा विस्तार आणि संरचना:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस हा भारतातील केंद्रीय सिव्हिल सर्व्हिसेसच्या तीन प्रमुख सेवांपैकी एक आहे. आज IFS विभागाचा विस्तार देशभरात झाला आहे. प्रत्येक राज्य आणि केंद्रशासित प्रदेशामध्ये मुख्य वनसंरक्षक (Principal Chief Conservator of Forests) यांच्या नेतृत्वाखाली हा विभाग कार्यरत आहे.
- IFS अधिकाऱ्यांची संख्या: देशभरात सध्या सुमारे ३,००० IFS अधिकारी कार्यरत आहेत.
- प्रशासकीय क्षेत्र: IFS विभागाचे कार्य फक्त जंगलांपुरते मर्यादित नाही. हे अधिकारी वन्यजीव संरक्षण, पर्यावरण व्यवस्थापन, जैवविविधता संवर्धन, आणि शाश्वत विकासाच्या धोरणांमध्येही महत्त्वाची भूमिका बजावतात.
२. महत्त्वाचे प्रकल्प आणि उपक्रम:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग सध्या अनेक राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय प्रकल्पांवर काम करत आहे.
- प्रोजेक्ट टायगर: वाघांच्या संरक्षणासाठी सुरू असलेल्या या प्रकल्पाचा मोठा यशस्वी ठसा उमटला आहे.
- प्रोजेक्ट एलीफंट: हत्तींच्या संरक्षणासाठी विशेष प्रयत्न केले जात आहेत.
- CAMPA (Compensatory Afforestation Fund Management and Planning Authority): जंगलतोड झालेल्या भागांमध्ये पुनर्वनीकरण करण्यासाठी हा उपक्रम राबवला जातो.
- राष्ट्रीय जैवविविधता प्राधिकरण: जैवविविधतेचे संरक्षण आणि त्याचा शाश्वत वापर सुनिश्चित करण्यासाठी काम.
- वन्यजीव अभयारण्ये आणि राष्ट्रीय उद्याने: सध्या भारतात १०६ राष्ट्रीय उद्याने आणि ५६४ वन्यजीव अभयारण्ये आहेत, ज्यांची देखभाल IFS अधिकारी करतात.
३. तंत्रज्ञानाचा वापर:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून आपले कार्यक्षेत्र अधिक प्रभावी बनवत आहे.
- GIS आणि रिमोट सेंसिंग: जंगलांचे सर्वेक्षण आणि संवर्धन यासाठी भू-स्थानिक तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो.
- ड्रोन तंत्रज्ञान: जंगलांमधील अवैध कृत्ये आणि जंगलतोड रोखण्यासाठी ड्रोनचा उपयोग केला जात आहे.
- ई-ग्रीन वॉच: जंगलांचे डिजिटल व्यवस्थापन करण्यासाठी तयार करण्यात आलेले एक व्यासपीठ.
४. वन्यजीव आणि जैवविविधतेचे संरक्षण:
IFS विभाग वन्यजीव संरक्षणाच्या बाबतीत सतत प्रयत्नशील आहे.
- वन्यजीव संवर्धन: दुर्मिळ प्रजातींच्या संवर्धनासाठी विशेष धोरणे राबवली जात आहेत.
- राष्ट्रीय उद्याने आणि टायगर रिझर्व्ह: सध्या भारतात ५४ टायगर रिझर्व्ह आहेत, आणि त्यांचे व्यवस्थापन IFS अधिकाऱ्यांकडे आहे.
५. आंतरराष्ट्रीय सहभाग:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग आंतरराष्ट्रीय पर्यावरणीय करार आणि कार्यक्रमांमध्ये सक्रिय आहे.
- पॅरिस हवामान करार: भारताच्या कार्बन उत्सर्जन कमी करण्याच्या उद्दिष्टांमध्ये इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस अधिकाऱ्यांचे योगदान आहे.
- जैवविविधता करार (CBD): जैवविविधतेचे संवर्धन आणि टिकाव यासाठी इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
६. पर्यावरण शिक्षण आणि जनजागृती:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग लोकांमध्ये पर्यावरण संवर्धनाविषयी जनजागृती करण्यासाठी अनेक उपक्रम राबवतो.
- सहभागी जंगल व्यवस्थापन: स्थानिक लोकांना जंगल व्यवस्थापनामध्ये सहभागी करून घेतले जाते.
- शाळा आणि महाविद्यालयांमध्ये कार्यक्रम: विद्यार्थ्यांमध्ये पर्यावरणाबद्दल जागरूकता निर्माण करण्यासाठी शिबिरे घेतली जातात.
७. आव्हाने आणि समस्या:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभागाला अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे:
- जंगलतोड: वाढत्या शहरीकरणामुळे जंगलांचे क्षेत्र झपाट्याने कमी होत आहे.
- वन्यजीवांची शिकारी: अवैध शिकारी आणि तस्करीमुळे अनेक प्रजाती संकटात आहेत.
- हवामान बदल: हवामान बदलामुळे जंगलांवर आणि जैवविविधतेवर मोठा परिणाम होत आहे.
- सीमित संसाधने: विभागाला अपुरी मनुष्यबळ आणि आर्थिक संसाधने यामुळे अडचणी येतात.
८. विभागाची भूमिका भविष्यात:
इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग भविष्यात भारतातील पर्यावरणीय धोरणांमध्ये कणा म्हणून काम करेल.
- शाश्वत विकासासाठी प्रयत्न: वनीकरण आणि पर्यावरणीय संतुलन राखण्यासाठी नवे प्रकल्प राबवले जातील.
- हरित भारत अभियान: हरित क्षेत्र वाढवण्यासाठी विशेष मोहीम सुरू करण्यात येईल.
- आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर: जंगल व्यवस्थापनासाठी AI, बिग डेटा आणि IoT सारख्या तंत्रज्ञानाचा वापर वाढेल.
निष्कर्ष:
आज इंडियन फॉरेस्ट सर्व्हिस विभाग पर्यावरण संरक्षण, वन्यजीव संवर्धन, आणि शाश्वत विकासाच्या दिशेने सातत्याने कार्यरत आहे. तंत्रज्ञानाचा प्रभावी वापर, आंतरराष्ट्रीय सहभाग, आणि पर्यावरणीय धोरणांमध्ये सक्रिय भूमिका यामुळे हा विभाग भारताच्या हरित भविष्याचा मजबूत आधार आहे.